Alweer lezen we dat journalisten door middel van een Woo-verzoek documenten hebben gekregen over de kinderopvangtoeslagenaffaire. De Belastingdienst was al in 2017 tot aan de hoogste ambtenaar op de hoogte en drukker met de vraag of er excuses moesten komen dan met oplossen van het probleem. Met recht verzuchten kamerleden Omtzigt en Leijten in Nieuwsuur dat de democratie en rechtsstaat in het geding zijn: hoe kunnen zij en andere controleurs van de macht hun werk doen zonder alle relevante informatie? Volgens mij moeten rechtspraak en wetgever aan de slag. Controleurs moeten onafhankelijker opereren.
Regelmatig krijg ik van Woo-ambtenaren de vraag hoe zij ervoor kunnen zorgen dat zij stukken niet hoeven te geven. Hierop vertel ik dat de wet helder is: zo lang er geen weigeringsgrond is, moet je alles verstrekken. Ook sta ik journalisten bij in hun pogingen om wel alle stukken te krijgen en dat is een langdurig en weerbarstig proces. Volgens geldende rechtspraak van de Raad van State moet de Woo-verzoeker namelijk zelf met bewijs van een onvolledige ‘zoekslag’ komen. Pas dan verlangt de rechter professioneel zoeken door middel van e-discovery. Tot die tijd kan de overheid volstaan met: ‘wij hebben navraag gedaan bij de betrokken afdeling’. Vaak handelen ambtenaren die op het dossier zitten zelf Woo-verzoeken daarover af. Dat is de kat op het spek binden.
Gaat alles goed bij de overheid, dan krijg je vanzelf informatie. De Woo is pas nodig als er iets loos is, bijvoorbeeld na een tip aan een journalist. En dan reageren professionals net als iedereen: als een kleuter die met zijn snoet vol chocola ontkent dat hij met zijn handjes in de snoeppot heeft gezeten. In organisaties versterkt dit gedrag: de gelederen sluiten zich en men bevestigt elkaar in de stelling dat het allemaal wel meevalt. We hoeven geen excuses aan te bieden, toch? Stel je voor dat er een olievlek ontstaat!
Zelden zijn leiders – zo blijkt uit wetenschappelijk onderzoek naar welke personen worden aangetrokken tot macht en wat macht met mensen doet – gewetensvol genoeg om de storm tegemoet te treden door alle informatie te geven die er is. Daarom moet de Raad van State ‘om’ (nieuwe jurisprudentie maken). De overheid moet bij elk Woo-verzoek met een onafhankelijk rapport van een externe specialist aantonen hoe een zoekslag is uitgevoerd. Oftewel: door wie, waar (in welke systemen) en op welke wijze is gezocht.
Verder moet de Wet op de parlementaire enquetecommissie worden uitgebreid. Nu heeft de enquetecommissie de bevoegdheid om ‘plaatsen te betreden’ – wat heb je daaraan, jaren na dato? – en inlichtingen te vorderen – die het parlement in de toeslagenaffaire duidelijk niet kreeg. Door een wetswijziging kan de commissie (met specialisten) zichzelf toegang verschaffen tot alle gegevens. De Onderzoeksraad voor veiligheid kan dat al, net als toezichthouders zoals de Autoriteit Persoonsgegevens. Dan moet die bevoegdheid ook wel goed worden ingezet. De Nationale ombudsman doet bijvoorbeeld niet genoeg met zijn bevoegdheid om ter plaatse onderzoek in te stellen.
Zo heeft de Nationale ombudsman volgens zijn rapport over de toeslagenaffaire-in-wording uit 2017 slechts gebruik gemaakt van door een advocaat aangedragen informatie. Dat leverde al een stevig rapport en gejuich van burgers op. Die informatie had in 2017 echter aanleiding moeten zijn om ‘door te pakken’: ter plaatse gaan en systemen uitpluizen. De AP deed dat in 2019 wel, hoewel twee dagen inzage hierin niet voldoende was. Deze week kwamen Trouw en RTL immers met stukken die de AP ook had moeten zien. Hebben onze waakhonden wel genoeg specialisten in huis hiervoor?
Het beeld dat overblijft is dat van een overheid – wetgevend, uitvoerend, toezichthoudend en rechtsprekend – die niet voldoende tanden heeft en die ook nog eens niet genoeg laat zien richting mede-overheden. Nog steeds heerst er een polderachtige cultuur van elkaar kennen en (daarom) vertrouwen. Dat is mooi, maar niet professioneel als het gaat om het vergaren van mogelijk belastende informatie. Het gaat bij onderzoek niet om vertrouwen, maar om feiten.
